Τέχνη - Παιδεία

 Γιάννα  Σαμαρά                                                                        

ΠΡΟΣ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Αξιότιμε κ. Υπουργέ,

     Είμαι ένας μαθητής της Γ’ τάξης  του Ενιαίου Λυκείου ………….. που πήρα το θάρρος να αποσπάσω λίγο από τον πολύτιμο χρόνο σας, με σκοπό να μοιραστώ μαζί σας τις ανησυχίες μου για το μέλλον της ελληνικής νεολαίας και της παιδείας της χώρας μας. Αφορμή στάθηκε η πρόσφατη πληροφόρηση μου σχετικά με το άρθρο 1 του νόμου 1566 που ορίζει ως έναν από τους ειδικότερους στόχους της εκπαίδευσης την  παροχή βοήθειας  προς τους μαθητές, ώστε να κατανοούν τη σημασία της τέχνης. Όμως κατά τη γνώμη μου – και θεωρώ πως είναι γνώμη και πολλών συμμαθητών μου – η ελληνική πραγματικότητα δεν πιστοποιεί την πραγμάτωση αυτού του σκοπού. Στις  μέρες  μας  η  αξία  ενός  ανθρώπου  προσμετράται  από το πόσα αγαθά έχει και πόσο βιώνει τον κόσμο της ευμάρειας, που είναι το κυρίαρχο συστατικό του πολιτισμού μας. Προσανατολισμένο και το σχολείο σ' αυτούς τους δρόμους προωθεί ό, τι έχει σχέση με το σημερινό υλικό ευδαιμονισμό και εξοβελίζει ό,τι έχει σχέση με τον πνευματικό μας κόσμο και συνακόλουθα με την Τέχνη.

        Στο χώρο λοιπόν του σημερινού σχολείου ο μαθητικός κόσμος έρχεται σε επαφή με τα έργα τέχνης εντελώς ευκαιριακά και επιφανειακά. Οι αναρτημένες, για παράδειγμα, προσωπογραφίες λογοτεχνών ή άλλων δημιουργών της Τέχνης από τον κόσμο της τέχνης στις μαθητικές αίθουσες απλώς υπενθυμίζουν την ύπαρξη ανθρώπων της Τέχνης -ας ξεχάσουμε βέβαια πόσες τέτοιες προσωπογραφίες έχουν αποκτήσει γένια ή γυαλιά από το ειρωνικό ή αδιάφορο ή και αμύητο στην τέχνη μαθητικό χέρι. Ανάλογη είναι και η αντίδραση των μαθητών κατά τις επισκέψεις τους στα διάφορα μουσεία, οι οποίες ανήκουν στις  πολιτιστικές εκδηλώσεις των σχολείων. Και εδώ κυριαρχεί η αδιαφορία, η γκρίνια, το ειρωνικό χαμόγελο, η «κοπάνα». 'Όσοι ζούμε από κοντά τους βιορυθμούς της μαθητικής κοινότητας κατανοούμε βαθιά ότι δεν πρόκειται για αντιδράσεις δόλιες ή εσκεμμένες. Απλώς, είναι αντιδράσεις σπασμωδικές ατόμων αμύητων στα αγαθά της Τέχνης και γενικότερα του πνευματικού πολιτισμού.

        Στο σχολικό όμως χώρο δε λείπουν και οι έντεχνες εξάρσεις. Αυτές ξεκινούν κυρίως από πεφωτισμένους εκπαιδευτικούς και από νέους με όνειρα και καταλήγουν σε λογοτεχνικές, σε ψυχαγωγικές, σε θεατρικές βραδιές και σε ποικίλου είδους άλλες εκδηλώσεις, που στοχεύουν να καλλιεργήσουν στη μαθητική ψυχή το Ωραίο. Φυσικά, πρόκειται για μεμονωμένες εκδηλώσεις, εντελώς αποκομμένες από τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς, που πιστά σύρονται στις ράγες του υλικού ευδαιμονισμού.

      Γιατί το σχολείο -ο πνευματικός πατέρας μας κατά τη γνώμη πολλών- έχει επιλέξει την πορεία προς τον υλικό ευδαιμονισμό είναι εύκολο να αιτιολογηθεί. Όταν όλοι οι κινητήριοι μοχλοί της ζωής, από το επάγγελμα αν ξεκινήσει κάποιος μέχρι τον ελεύθερο χρόνο μας, στρέφονται στη εξυπηρέτηση των υλικών και μόνο αναγκών μας, το σχολείο θα φάνταζε σαν πρωτόγονος θεσμός, αν δεν εξυπηρετούσε κι αυτό τις ανάγκες αυτές. 'Έτσι, το σχολείο, στην προσπάθειά του να ταυτιστεί με τον υλικό προσανατολισμό της εποχής μας, έστρεψε κι αυτό τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς προς τον υλικό ευδαιμονισμό και απέστρεψε το πρόσωπό του από τον πνευματικό κόσμο, δίνοντας φυσικά και τη χαριστική βολή στην Τέχνη.

      Γενικά, το σχολείο απομακρύνθηκε από τον κόσμο της τέχνης όχι μόνο λόγω της εισβολής του υλικού ευδαιμονισμού ως κυρίαρχης θεωρίας στη ζωή μας, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αλλά και λόγω της επενέργειας των παραφυάδων της κυρίαρχης αυτής θεωρίας. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να αναφερθεί η νοοτροπία της ελάχιστης προσπάθειας, η νοοτροπία της φιλαυτίας, της ματαιόδοξης υπεροχής, το πνεύμα του υπολογισμού και του συμφέροντος. Δείγματα αυτής της συμπεριφοράς είναι ορατά και στο σχολείο. Τα πάντα σ' αυτό είναι εύκολα, ασήμαντα, χαλαρά. Η γνώση που απαιτεί έρευνα, κρίση, προσπάθεια ελλείπει, η φαντασία το ίδιο. Στα σχολεία έχει στήσει πλέον το βασίλειό της η αποστήθιση. Ακόμη, όλοι εμείς αντιμετωπίζουμε το σχολείο ως μέσο για την είσοδό μας σε κάποια υπηρεσία ή στο πανεπιστήμιο ή κάπου αλλού, και ελάχιστοι θεωρούμε το σχολείο μέσο για την εκπαίδευσή μας, τη μόρφωσή μας, την παιδεία μας. Με άλλα λόγια, η εκπαίδευση στον κόσμο μας έγινε αυτοσκοπός, που εξυπηρετεί ιδιοτελείς και μόνο στόχους, κυρίως υλικούς. Σε τέτοιο σχολικό κλίμα πού να σταθεί η Τέχνη;                                        

      Βέβαια, η αποκοπή των μαθητών από τον κόσμο της Τέχνης κοστίζει πολύ. Το κόστος είναι δυσβάσταχτο και για τους μαθητές αλλά και για την πολιτεία. Για τους πρώτους η καλλιτεχνική τους αναπηρία θα εμποδίσει την ολοκλήρωσή τους σε ακέραιες προσωπικότητες. Μακριά , οι νέοι από την αισθητική συγκίνηση, την ευφορία, την τέρψη, το Ωραίο και τις άλλες εκφράσεις της Τέχνης, θα καταντήσουν νωθροί, τραχείς και αγροίκοι. Σε τέτοιους νέους, φυσικά, δεν μπορεί καμιά πολιτεία να οικοδομήσει τον κόσμο της. Κι αυτό, γιατί ή θα φτιάξει ένα ξεψυχισμένο, ράθυμο και άπνοο οικοδόμημα ή θα φτιάξει ένα οικοδόμημα, ξεκομμένο από τον υπόλοιπο κόσμο, βάρβαρο, σχεδόν αποθηριωμένο, που δε θα θυμίζει καν δημιούργημα ανθρώπινο, πολιτισμένο, ευαίσθητο και διανθρώπινο.

        Οι παραπάνω λοιπόν κίνδυνοι από την αποκοπή των νέων από τα έντεχνα δημιουργήματα θέτουν το σημερινό σχολείο «προ των ευθυνών» του για την αισθητική διάπλαση της νέας γενιάς. Οφείλει να εντάξει στις άμεσες προτεραιότητές του τον καλλιτεχνικό προσανατολισμό των νέων. Βέβαια, η ευκαιριακή και η επιφανειακή συμβολή του σχολείου, που σχολιάστηκε προηγουμένως, δεν εντάσσεται στην ουσιαστική συμβολή του σχολείου στο θέμα αυτό. Αλλιώς πρέπει να δράσουν οι μηχανισμοί του σχολείου, ώστε να φέρουν τους νέους κοντά στο Ωραίο.

      Αυτού του είδους η δράση ξεκινάει από εκείνο το σχολείο που γίνεται οδηγός της ζωής και όχι απλώς συντηρητής των πτυχών της που διαμορφώνουν άλλοι. Αυτό λοιπόν το σχολείο θα προσπαθήσει καταρχήν να καταδείξει και την αξία του πνευματικού πολιτισμού, που στις μέρες μας υποβαθμίζεται συνεχώς μπροστά στην παντοδυναμία του τεχνικού/ υλικού μας κόσμου. Την υποβάθμιση του πνευματικού πολιτισμού ακολουθεί και η έκπτωση όλων εκείνων των αξιών που τον στηρίζουν. 'Έτσι, ο έρωτας, η αγάπη, η φιλία, η ανεκτικότητα, η ισοτιμία, η ανθρωπιά, το φιλότιμο, που δίνουν ποικίλα ερεθίσματα για λογοτεχνικά ή θεατρικά ή μουσικά δημιουργήματα, εξοβελίζονται από τη ζωή μας και μαζί τους κάθε πνευματικό δημιούργημα. Γι ' αυτό, το σημερινό σχολείο, απέναντι σ' αυτήν τη λεηλασία των ανθρώπινων αξιών , οφείλει, πρωτίστως, να τις επαναδιαπραγματευτεί, να τις τοποθετήσει ισότιμα δίπλα στις υλικές ανάγκες του κόσμου μας, να πείσει τους νέους για το ρόλο τους στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους, ώστε οι παραμελημένες αυτές αξίες να αποτελέσουν τις αφετηρίες ενός ευαίσθητου κόσμου, λυτρωμένου από τα πάθη και τον υλοζωισμό, και γενικά ενός αισθαντικού κόσμου που θα επιζητεί το Ωραίο σε όλες του τις εκφάνσεις.

   Ωστόσο, όλα τα παραπάνω αποτελούν το θεωρητικό εξοπλισμό του σχολείου, ώστε να γίνει κήρυκας του Ωραίου. Η θεωρητική του όμως κατεύθυνση από μόνη της δεν επαρκεί, ώστε να διαπλάσει αισθαντικούς νέους. Το σχολείο χρειάζεται να προχωρήσει και σε πρακτικές εφαρμογές της αισθητικής του παιδείας. 'Ένας τέτοιος στόχος μπορεί εύκολα να υλοποιηθεί με τη θεσμοθέτηση, για παράδειγμα, μιας ώρας πολιτισμού στο ωρολόγιο πρόγραμμα των γυμνασίων και της πρώτης Λυκείου. Η κίνηση αυτή θα αποβλέπει κυρίως στην επαφή των μαθητών με όλες τις Τέχνες, στη γνώση της ιστορίας τους και των χαρακτηριστικών τους, ώστε να αποβάλουν την άγνοια που τους παρωθεί πολλές φορές στην «εκ των πραγμάτων» απόρριψη του έντεχνου κόσμου. Το σχολείο ακόμη μπορεί να ενισχύσει την προσπάθεια του να μυήσει τους νέους στην Τέχνη με τη συχνότερη και πιο εμπεριστατωμένη επαφή του με τον κόσμο του Ωραίου. Αυτό θα το πετύχει, αν ανοίξει τις «πύλες» του στους δημιουργούς όλων των μορφών της Τέχνης, στους ιστορικούς της Τέχνης, οι οποίοι θα συζητούν με τους μαθητές, θα λύνουν τις απορίες τους και θα τους εξοικειώνουν με τον κόσμο της Τέχνης.

     Και οι παραπάνω όμως προτάσεις μας στοχεύουν στην εξοικείωση των μαθητών με τα έργα της τέχνης. Η αισθητική παιδεία του σχολείου πρέπει να προχωρήσει βαθύτερα και να φτάσει και στην παραγωγή έντεχνου μαθητικού υλικού. Σ ' αυτή την παραγωγή στα πρώτα γυμνασιακά χρόνια το σχολείο μπορεί να παίξει σημαίνοντα ρόλο, οδηγώντας τους μαθητές στην αίθουσα του θεάτρου, στην αίθουσα της φωτογραφίας του, στην αίθουσα της μουσικής του.

    Ωραία, θα αντικρούσει κάποιος, και τι θα γίνει στα εφηβικά μαθητικά χρόνια, όταν ο έφηβος πλέον νέος θέλει από το σχολείο να του δείξει επιπλέον τον επαγγελματικό του δρόμο, να τον μυήσει στον κόσμο της εξειδικευμένης γνώσης, που ίσως να του φαίνεται ελκυστικότερος, όταν επιζητά πια την επαφή μόνο με τον τομέα της Τέχνης που τον ελκύει -η ώρα του πολιτισμού με το γενικό της χαρακτήρα φαίνεται ότι στις δύο τελευταίες τάξεις του Λυκείου κλείνει τον κύκλο της- και όταν ο σχολικός χρόνος δε φτάνει για όλα αυτά;

      Η λύση, πιστεύω, της έντεχνης επαφής και παραγωγής στα  εφηβικά μαθητικά χρόνια βρίσκεται στη σύνδεσή της με τον  ελεύθερο χρόνο των μαθητών. Κάθε λοιπόν έντεχνη ανησυχία του έφηβου μαθητή και κάθε παρόμοιος προβληματισμός του μπορεί να υλοποιηθεί στα εργαστήρια της τέχνης (θεάτρου, ζωγραφικής, μουσικής κ.λπ.), που θα λειτουργούν σε κάθε περιοχή -στις ώρες της σχόλης βέβαια- και που μπορούν να βρίσκονται στην επιστασία της κοινότητας ή του δήμου ή κάποιου άλλου συλλογικού φορέα, χωρίς να εξαιρείται βέβαια και το σχολείο. Όταν κατορθώσουμε και δώσουμε διέξοδο στον ελεύθερο χρόνο του εφήβου μέσα από τους χώρους της Τέχνης, θα προστατεύσουμε τους νέους από ανεξέλεγκτες επιρροές και θα τους φέρουμε σε επαφή με οποιαδήποτε καλλιτεχνική δημιουργία που είναι ικανή να «άγει» (= καλλιεργήσει) την ψυχή τους.

         Πάντως, το σχολείο, αν θέλει να διατηρήσει τη νεολαία στις ροές και τις επιρροές της Τέχνης, χρειάζεται να στρατευτεί σ' αυτόν τον αγώνα, βάζοντας σε εφαρμογή όλες τις προτάσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. Και η πολιτεία είναι ο πιο καθοριστικός παράγοντας για την επίτευξη αυτού του σκοπού. Γνωρίζω κ. Υπουργέ την ευαισθησία που σας διακατέχει επί του θέματος και ελπίζω με την επιστολή μου αυτή να σας αποδείξω πως προς την ίδια κατεύθυνση ρέπουν και οι επιθυμίες της μαθητικής νεολαίας της χώρας μας.

                                                                                  Με  Εκτίμηση

                                                                                    (Υπογραφή)